Viðtal við Hrannar Björn í Fréttablaðinu.
Texti: Þorvaldur S. Helgason
Í viðtali við Fréttablaðið segir formaður Norræna félagsins það mikilvægara en nokkurn tíma að efla samstarf og vináttu á milli Norðurlanda. Fólk taki norrænu samstarfi sem gefnum hlut og hafi það leitt til hnignunar.
Norræna félagið á Íslandi fagnar hundrað ára starfsafmæli sínu í ár. Hrannar Björn Arnarsson, sem tók við sem formaður félagsins 2019, segist lengi hafa haft brennandi áhuga á norrænu samstarfi.
„Ég hef alltaf litið á Norðurlöndin sem minn heimavöll, auðvitað Ísland fyrst og fremst. Foreldrar mínir voru í Danmörku og Norðurlöndin hafa alltaf verið heima, ekkert síður heldur en Ísland.“
Í gegnum ferilinn hefur Hrannar kynnst fjölmörgum hliðum norræns samstarf. Hann hefur verið virkur meðlimur í Norræna félaginu frá unga aldri og kynntist norrænu samstarfi vel í gegnum starf sitt fyrir Norðurlandaráð og sem aðstoðarmaður Jóhönnu Sigurðardóttur, félagsmálaráðherra og síðar forsætisráðherra.
„Við mörg hver tökum þessu eins og sjálfgefnum hlut. Við vitum að þetta er gott en vitum kannski ekki af hverju þetta er gott og af hverju þetta er mikilvægt. Eftir að hafa starfað í þessum bransa og séð hann frá svo mörgum vinklum þá er ég sannfærður um að þetta er það sem hefur fleytt okkur þangað sem við erum, í hópi bestu samfélaga heims,“ segir Hrannar.
Hnignað á síðustu áratugum
Þótt margt hafi áunnist í gegnum norrænt samstarf segir Hrannar enn mikla þörf á að minna á mikilvægi þess.
„Vegna þess hversu sjálfgefið og óumdeilt þetta er þá hefur þessu beinlínis hnignað. Það eru fáir að berjast fyrir þessu og fylgjast með því hvernig þessu hefur hnignað á síðustu árum. Á síðustu þremur áratugum eftir að enskan var færð fram fyrir dönskuna í skólum hefur skandinavísku okkar hnignað mjög.“
Að sögn Hrannars er þó helsta ástæða hnignunarinnar sú að fólk á það til að taka norrænu samstarfi sem gefnu.
„Ríkisstjórnir Norðurlandanna hafa komist upp með að setja ekki aukna fjármuni í norrænt samstarf. Á sama tíma og ríkin hafa þanist út og umfang þeirra vaxið gríðarlega, ekki síst vegna norræns samstarfs, hafa fjárveitingar til norrænna verkefna staðið í stað og jafnvel dregist saman. Núna er í rauninni umfang norræns samstarfs bara helmingur á við það sem var fyrir þrjátíu árum, miðað við þjóðarframleiðslu.“
Leita í alþjóðlegar stofnanir
Hrannar segir hnignun norræns samstarfs hafa komið bersýnilega í ljós í þeim krísum sem Evrópa og gjörvallur heimurinn hefur gengið í gegnum á undanförnum árum; flóttamannavandann, kórónaveirufaraldurinn og nú síðast stríðið í Úkraínu.
„Í staðinn fyrir að leita í norrænt samstarf í þessum málum hlaupa menn inn í stóru alþjóðlegu stofnanirnar eins og NATO og Evrópusambandið sem hafa tól og tæki til að takast á við svona. En þetta eru hins vegar verkfæri sem norrænu löndin hafa svikist um að byggja upp á undanförnum árum og þess vegna hefur fókusinn færst inn í hinar stofnanirnar,“ segir hann.
Norrænt samstarf fái ríkisvald
Spurður um hvað gera þyrfti til að takast á við hnignun norræns samstarfs og hefja það aftur til vegs og virðingar segir Hrannar:
„Við þyrftum í fyrsta lagi að stórauka framlög okkar á ný til norrænna verkefna. Ég held að við ættum að gera það með því að byggja upp sameiginlegar norrænar stofnanir sem gætu tekið á málum á norrænum basis í staðinn fyrir að vera bara samráðsvettvangur. Ég held að það sé löngu kominn tími til þess að norrænt samstarf fái ríkisvald, svipað og Evrópusambandið eða NATO hefur.“
Samnorrænn ríkisborgararéttur
Að sögn Hrannars gæti fyrsta skrefið í átt að auknu norrænu samstarfi verið að byggja upp sameiginlegan vettvang eða stofnun með framkvæmdavald sem tekið gæti á alþjóðlegum krísum á borð við loftslagsvandann eða næsta heimsfaraldur.
„Ég held að það sé líka kominn tími til þess að við hugleiðum hvort við eigum ekki stíga það skref til fulls sem hefur verið stigið með sameiginlegum vinnumarkaði og reglum um sameiginleg réttindi á milli landa og búa til sameiginlegan norrænan ríkisborgararétt. Þannig að við séum í rauninni ríkisborgarar í okkar eigin ríkjum hvar sem við kjósum að búa á Norðurlöndunum,“ segir hann.
Ljóst er að um róttæka hugmynd er að ræða en Hrannar segir hana þó engu að síður framkvæmanlega.
„Noregur var síðasta landið sem heimilaði tvöfaldan ríkisborgararétt þannig að nú er það í raun framkvæmanlegt. Sameiginlegur norrænn ríkisborgararéttur myndi leysa mörg af þeim tæknilegu vandamálum sem Norðurlöndin hafa verið að glíma við þegar fólk flytur á milli landa. Þetta eru allt skref sem ég sé fyrir mér að gætu skipt máli ef menn vilja halda áfram að byggja á norrænu samstarfi en ekki bara láta það fletjast út og færa samstarfið meira í alþjóðlegar stofnanir.“
Stríðið þjappar heiminum saman
Mikil ólga er í Evrópu um þessar mundir vegna stríðsins í Úkraínu sem birtist meðal annars í fyrirhugaðri inngöngu Finna og Svía í NATO. Hrannar segir þetta ástand þó vel til þess fallið að þjappa Norðurlöndunum saman.
„Þetta er ekki bara að þjappa saman Norðurlöndunum heldur er þetta að þjappa saman heiminum. Við erum að upplifa mjög merkilega tíma í alþjóðastjórnmálum. Þetta mun að öllum líkindum þjappa Evrópusamstarfi saman líka,“ segir Hrannar.
Hann telur að stríðið í Úkraínu muni gjörbreyta heimsmyndinni, alþjóðlegu samstarfi og alþjóðastofnunum. Þrátt fyrir að um mikinn harmleik sé að ræða gæti það leitt til þess að vinátta og samstarf aukist á meðal annarra ríkja.
„Þetta skelfilega stríð getur auðvitað leitt í allar áttir. Það getur leitt yfir okkur enn meiri skelfingar og ógnir og komið okkur á verri stað en það getur líka verið að þau ánægjulegu merki sem við höfum séð, að vestræn ríki og nánast heimurinn allur standi saman gegn þessu, gefi fyrirheit um að betri tíð sé í vændum. Við skulum vona að úkraínska þjóðin þurfi ekki að líða enn meiri þjáningar til þess að sú betri veröld verði að veruleika,“ segir hann.
Mikilvægt fyrir ungt fólk
Eins og áður sagði fagnar Norræna félagið hundraðasta starfsári sínu 2022. Félagið hefur alla tíð staðið að líflegu starfi með því leiðarljósi að efla samstarf og vináttutengsl Íslendinga við aðrar Norðurlandaþjóðir. Spurður um mikilvægi norræns samstarfs fyrir ungt fólk segir Hrannar:
„Norrænt samstarf er að mörgu leyti mjög mikilvægt fyrir ungt fólk. Bæði hefur það opnað glugga fyrir ungt fólk inn á hin Norðurlöndin, annars vegar með Nordjobb og hins vegar með háskólasamstarfi.“
Hrannar segir það hafa sannast í gegnum árin hversu mikilvægt norrænt samstarf er ungu fólki. Hins vegar áttar fólkið sjálft sig ef til vill ekki á gildi þess fyrr en síðar meir.
„Við ölumst flest upp við það að vera pínd í að læra dönsku og sænsku í skóla og hata það en það er ekki fyrr en eftir við erum búin að kynnast kostum norræns samstarfs og norrænna samfélaga að við áttum okkur á mikilvægi þess.“
Heift og átök fyrir hundrað árum
Hrannar fer ekki í grafgötur með það að Norræna félagið, líkt og mörg önnur félagasamtök, hafi þurft að takast á við dvínandi félagsþátttöku á undanförnum árum. Hann segir félagið þó hafa fundið fyrir því undanfarin ár að fólk sé smám saman að vakna aftur til vitundar um mikilvægi þess að hlúa að norrænu samstarfi.
„Það er auðvitað alveg ótrúlegt að hugsa til þess að fyrir hundrað árum síðan, þegar þessar þjóðir voru hver í sínu horni að stofna norræn félög og berjast fyrir norrænu samstarfi, þá var borgarastríð í Finnlandi og þjóðirnar voru að rífa sig lausar hver frá annarri í sjálfstæðisbaráttu. Heiftin og átökin á milli þjóðanna voru svo mikil að það var alveg furðulegt að einhverjum dytti það í hug að leggja upp með félagsskap til að berjast fyrir samstarfi, samvinnu og vinarþeli á milli þessara þjóða.“
Í dag eru átök á milli Norðurlandaþjóðanna algjörlega óhugsandi sem má að stærstum hluta þakka því hversu ötullega hefur verið unnið að norrænu samstarfi. Annað er þó uppi á teningnum víða í Evrópu.
„Allt í kringum okkur í Evrópu eru þjóðir með svipaðan menningarbakgrunn, jafnvel svipaðan genagrunn og menningarsögu, sem hafa lent öfugum megin við landamærin, komnar í stríð við minnsta tilefni. En því er ekki að heilsa hér því við höfum ræktað vináttuna og samstarfið sem við öll njótum,“ segir Hrannar.